POMYŚLNOŚĆ
Średni wynik 15%
Postęp: 12%
Harmonia wokalna i konsonantyczna
A. Harmonia wokalna
Harmonia wokalna jest rodzajem upodobnienia (tzw. asymilacji) zachodzącego między samogłoskami w sąsiadujących zgłoskach i polega na regularnym upodobnieniu samogłoski w danej sylabie do samogłoski sylaby bezpośrednio ją poprzedzającej. Harmonia wokalna była w języku karaimskim realizowana drogą harmonii palatalno-welarnej oraz harmonii labialnej, jednak została ona mocno ograniczona i częściowo zaburzona w dialekcie północnym w wyniku przekształcenia tzw. harmonii palatalno-welarnej w tzw. harmonię konsonantyczną. Aby zrozumieć działanie harmonii konsonantycznej należy krótko omówić harmonię palatalno-welarną:
W przypadku harmonii palatalno-welarnej po samogłosce palatalnej w sylabie następnej stoi również samogłoska palatalna, a po welarnej — welarna. W wyniku harmonii labialnej dochodzi do asymilacji samogłoski pod względem zaokrąglenia warg, a więc: po samogłosce labialnej (okrągłej) w sylabie następnej stoi samogłoska labialna, a po illabialnej (płaskiej) — illabialna. Większość sufiksów ma kilka postaci z różnym wokalizmem, a w związku z tym zwykle istnieje możliwość dodania do tematu wariantu sufiksu z odpowiednią samogłoską.
Harmonia palatalno-welarna jest, teoretycznie rzecz ujmując, zasadą nadrzędną wobec harmonii labialnej. Sufiksy (oprócz jednopostaciowych) zawsze muszą być dostosowane pod względem palatalności, ale nie zawsze mogą być dostosowane pod względem labialności. Działanie harmonii wokalnej najlepiej będzie zobrazować na przykładach łucko-halickich:
a) Do wyrazu karŁ.-H. ten ‘ciało’, chcąc dodać sufiks liczby mnogiej występujący w formach -łar i -łer, dodajemy postać -łer, do karŁ.-H. tan ‘ranek, świt’. Wyrazy te w liczbie mnogiej brzmią więc zgodnie z harmonią palatalno-welarną następująco: tenłer ‘ciała’, tanłar ‘ranki’.
b) Sufiks dzierżawczy 2. osoby liczby mnogiej brzmi w dialekcie łucko-halickim: -(y)nyz ~ -(i)ńiz ~ -(u)nuz; do wyrazu karŁ.-H. jeł ‘wiatr’, wybieramy postać -ińiz, do karŁ.-H. tał ‘wierzba’ -ynyz, a do karH. tuł ‘wdowa; wdowiec’ wariant -unuz. Zgodnie z harmonią palatalno-welarną i labialną wyrazy te będą brzmiały jelińiz ‘wasz wiatr’, tałynyz ‘wasza wierzba’ i tułunuz ‘wasza wdowa; wasz wdowiec’.
c) W sytuacji, gdy wspomniany sufiks dzierżawczy będziemy chcieli dodać do form liczby mnogiej, użyjemy tylko wariantów -(y)nyz i -(i)ńiz, ponieważ sufiks -łar i -łer nie ma wariantów z samogłoskami labialnymi, w wyniku czego nie możemy dodać postaci -unuz. Wspomniane wyrazy będą więc brzmiały w dialekcie łucko-halickim następująco: tałłarynyz ‘wasze wierzby’, tanłarynyz ‘wasze ranki’, tonłarynyz ‘wasze ubrania’, tułłarynyz ‘wasze wdowy’, tenłerińiz ‘wasze ciała’ oraz jełłerińiz ‘wasze wiatry’.
B. Harmonia konsonantyczna
Jak już wspominaliśmy, w dialekcie północnym, z powodu historycznych zmian fonetycznych harmonia palatalno-welarna przekształciła się w tzw. harmonię konsonantyczną. Doszło do tzw. przesunięcia elementu palatalnego z samogłoski na spółgłoskę – innymi słowy: samogłoski palatalne zmieniły się w welarne, zmiękczając jednocześnie stojące przed nimi spółgłoski. Wyjątkiem jest i, które nie zmieniło się w y, ale samogłoska i również zmiękcza stojącą przed nią spółgłoskę, oraz e w pierwszej sylabie rdzenia.
Z czasem wytworzyła się reguła, że dany wyraz może zawierać tylko spółgłoski miękkie albo niezmiękczone, a więc mówimy, że w dialekcie północnym działa harmonia konsonantyczna.
Wyjęte spod działania harmonii konsonantycznej są spółgłoski szczelinowe f i χ, które nie mają swych spalatalizowanych odpowiedników (tylko przed i są lekko palatalizowane, właściwie jak każda spółgłoska). Oprócz tego w wygłosie nie ulegają palatalizacji spółgłoski -k, -m, -p i -r. W zależności od mowy poszczególnej osoby różnić się może wymowa zmiękczonych spółgłosek stojących obok siebie — czasem obie są miękkie, czasem tylko ta stojąca bezpośrednio przed samogłoską. Przykłady:
a) Sufiks liczby mnogiej w dialekcie północnym ma postaci -łar i -ar. Do wyrazów tuz ‘sól’, toz ‘kurz’, tan ‘ranek, świt’, kyš ‘zima’ dodajemy wariant -łar, a więc wyrazy te w liczbie mnogiej brzmią tuzłar ‘sole’, tozłar ‘kurze’, tanłar ‘ranki’, kyšłar ‘zimy’. Liczba mnoga wyrazów uź ‘pole’, ḱoź ‘oko’, eń ‘ciało’ i i ‘ząb’ jest zaś tworzona przy pomocy sufiksu -ar, a więc mamy kolejno: uźar ‘pola’, ḱoźar ‘oczy’, eńar ‘ciała’ i iar ‘zęby’.
b) W dialekcie północnym, przy dołączaniu sufiksu dzierżawczego 2. osoby liczby mnogiej -(y)jyz ~ -(i)jiź ~ -(u)juz ~ -(´u)juź do wyżej wymienionych wyrazów, dystrybucja wariantów sufiksu będzie następująca: tanyjyz ‘wasz ranek’, kyšyjyz ‘wasza zima’, iijiź ‘wasz ząb’, eńijiź ‘wasze ciało’, tuzujuz ‘wasza sól’, tozujuz ‘wasz kurz’, uźujuź ‘wasze pole’, ḱoźujuź ‘wasze oko’.
c) Dodając sufiks posesywny do form liczby mnogiej, liczba użytych wariantów zmniejszy się do -(y)jyz i -(i)jiź, bowiem postaci w liczbie mnogiej kończą się na -łar albo -ar — nie mogą się więc kończyć na sylabę z samogłoską labialną. Toteż wspomniane postaci będą wyglądały następująco: tuzłaryjyz ‘wasze sole’, tozłaryjyz ‘wasze kurze’, tanłaryjyz ‘wasze ranki’, kyšłaryjyz ‘wasze zimy’, uźaŕijiź ‘wasze pola’, ḱoź- aŕijiź ‘wasze oczy’, eńaŕijiź ‘wasze ciała’ i iaŕijiź ‘wasze zęby’.
Jak widać, to zasada harmonii konsonantycznej jest miarodajna przy doborze sufiksów. Do wyrazu iar ‘zęby’, w ostatnim przykładzie, nie dodamy sufiksu -yjyz, mimo że zawiera samogłoski welarne a ostania samogłoska w iari jest właśnie welarna. Dzieje się tak, ponieważ w sufiksie -yjyz wygłosowe -z nie jest zmiękczone i jego użycie byłoby niezgodne z zasadą harmonii spółgłoskowej. Dystrybucja samogłosek w sufiksach w świetle wokalizmu końcowej sylaby tematu w dialekcie północnym wygląda więc następująco:
